Nobelprijswinnaar Literatuur worden, het is niet altijd een spijkerharde garantie op eeuwige roem. Zeg nu zelf, hebt u ooit gehoord van voormalige laureaten als Bjørnstjerne Bjørnson, Giosuè Carducci, Henrik Pontoppidan, Frans Eemil Sillanpää of Sjmoeël Josef Agnon? Exotische namen die zelfs bij fanatieke literatuurstudaxen in de kluizen van het geheugen liggen te beschimmelen.

Wel vaker zwaaide de Zweedse Academie een nobele onbekende de hoogste lettereneer toe. Zelden bakte ze het echter bruiner dan in 1965, toen om puur ideologische redenen de Russische auteur Michail Sjolochov met lauweren werd omhangen. De schrijver van De stille Don, een romantisch epos dat tussen 1928 en 1940 in vier delen was verschenen, gold al jaren als troetelbeer van de Russische autoriteiten, zelfs toen zijn literaire arbeid geheel verflenste. Ideologisch zat Sjolochov gebeiteld, als trouwe acoliet van het communisme en lid van het Centraal Comité van de Opperste Sovjet.

Interessante casus, moet Dimitri Verhulst gedacht hebben. En hij bombardeerde de 'rivierenliefhebber in hart en pen' en 'publieke beschermheer van de Wolga en het Baikalmeer' tot hoofdpersonage van zijn nieuwe roman.

Denk nu niet dat Verhulst er een filmische biopic uit puurt. Nee, de handeling speelt zich voornamelijk in vazalstaat Bulgarije af, waar de flamboyante Lilya Dimova er haar levenswerk van maakt om de pennenvruchten van Sjolochov te denigreren. Haar laatste wens is om 'elke letter van Sjolochov uit te wissen door de bladzijden uit zijn boeken als wc-papier te gebruiken'. Ze wenst 'zijn tuttebellenlyriek' en 'karamellenromantiek' "de totale verdelging en vergetelheid' toe. Want: 'De plee is namelijk de plaats van revolutie bij uitstek'.

Dat heeft zijn redenen: Lilya's grote liefde en 'olympische vlam', de toneelauteur Anton Cherkezov, had het al vroeg aan de stok met het regime. Zelfs na zijn eerste eenakter Wat de schapen wel nog weten wordt hij onder curatele gesteld en vriendelijk aangemaand nog slechts journalistiek te bedrijven. 'Journalist, een groter scheldwoord bestond er niet. Of het moest zijn: literair journalist', grapt Verhulst.

Antons carrière breekt in de knop. De fles wordt zijn beste kameraad en hij begaat slechts subversie via het kweken van duiven die welgemikt de marxistische standbeelden onderschijten.

Een vulva als een vulkaan

Verhulst heeft duidelijk het meeste schik in het grofborstelig portretteren van Lilya, van de wieg tot het graf. 'Liefst van al was ze natuurlijk zelf artiest geweest, maar de kwaliteit van haar zelfkritiek stond haar een dergelijke carrière in de weg.'

De onstuimige vrouw, afkomstig uit aristocratische kringen, bezit gelukkig een vulva als een vulkaan. 'Ze kon jaren vredig liggen slapen in haar slip maar ging hevig tekeer eens ze was ontwaakt.'

Lilya rijgt de minnaars aan elkaar en staat model voor menig kunstenaar. Ze is 'een verwoed verslindster van mannen en romans, er zijn vast beoefenaars van niet erkende beroepen die daar een verband in zien'.

In besloten clubs als De Vriendinnen van de Visvangst drijft ze haar seksdebiet op. Eén voorwaarde evenwel: haar bedpartners moeten de letterkunde toegenegen zijn, 'ze was een wandelend leesbevorderend project'.

Mindfucker avant la lettre wordt Lilya op haar oudere dag minder kieskeurig. Dan mag zelfs Poema opdraven, een krakkemikkig oud mannetje dat eerst veiligheidshalve zijn bloeddruk meet voor hij haar bestijgt. Toch draagt ze elegantie hoog in het vaandel: 'Om niet te moeten manken en toch haar koppige kniegewrichten te ontzien, leerde Lilya het zichzelf aan te wandelen als een lipizzanerpaard.'

U leest het: Sjolochov en Anton komen er niet zo vaak aan te pas in deze burleske roman, gecomponeerd uit korte hoofdstukken waarin je voortdurend chronologische hinkstapsprongen maakt. Een veelbeproefde tactiek om de lezer op zijn qui-vive te houden. Dat sorteert pas effect wanneer Verhulst toch een paar mespuntjes intrige inbouwt en voor een pittige uitsmijter zorgt.

Verder is er weinig nieuws onder de zon. Verhulst bespeelt zijn scatologische obsessies met nog meer ijver dan in vorige romans. En ook de tabakslust en de erotiek worden volop gevierd. Net als bij zijn Bloedboek (waarin hij de vijf eerste boeken van het Oude Testament 'hertaalde') maakt hij van het leven in de socialistische heilstaten een soort veredelde comic-strip, zij het met een zwart randje.

De cafétoog is niet veraf

Tussen de regels door pelt Verhulst een paar eitjes met de letterkundige wereld. Het leven gezien van beneden is een dik aangezette, satirische hutsekluts waarin Verhulst zijn zinnen laat ronken en rollen én vervaarlijke chicanes uitvoeren, met alliteraties bij de vleet.

Kwesties als het schrijverschap onder het communisme snijdt hij aan met lol en luim. Telkens prevaleert de stijl op de inhoud. Meer dan ooit wil Verhulst op elke pagina de lachers op zijn hand krijgen, ja, soms lijkt hij zelfs aan Witzelsucht of grapdwang te lijden.

Akkoord: dat levert geregeld geinige passages en smakelijke oneliners op, maar ook flauwiteiten die niet verder dan de cafétoog reiken. Solliciteert Dimitri Verhulst naar een zitje in de jury van De slimste mens?

Af en toe maakt de roman een afgeraffelde indruk, alsof er haast mee gemoeid was. Bovendien zijn er feitelijke slordigheden blijven staan. Zo wordt Nadia Comăneci, de Roemeense wonderturnster, de Russische nationaliteit toegedicht.

Niettemin zullen de fans niet mopperen over deze Verhulst volgens beproefd recept, waarin de wereld achter het IJzeren Gordijn te kijk wordt gezet als een half gekkenhuis.

En Sjolochov? 'Deze etterbak was een kwarttalent, te dom om te helpen donderen maar gepokt met de hang naar roem die vele lege faamjagers altijd weer en overal in de literatuur menen te moeten zoeken.'

Atlas/Contact, 156 p., 19,99 euro.

Verberg tekst

Tussen de domeinen van politiek en kunst ligt een mijnenveld. O wee de politicus die zich daar waagt, en o wee ook de schrijver. De eerste zal botsen op het verwijt van censuur, de tweede zal door zijn collega's de maat genomen worden. Het overkwam laatst nog Arnon Grunberg. De recensie van diens roman Moedervlekken op De Reactor, waarin Grunberg een conservatieve moraal werd verweten, leidde tot bitsige Facebook-discussies. Grunberg zou de macht naar de mond praten: 'Nergens in Moedervlekken wordt heteronormativiteit of eurocentrisme op een beklijvende manier op de proef gesteld.'

De nieuwe Dimitri Verhulst, Het leven gezien van beneden, waagt zich in datzelfde mijnenveld. Aan de ene kant zien we Michail Sjolochov (1905-1984), Russisch schrijver, lieveling van het partijapparaat, 'orgelpunt van het socialistisch realisme' en winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur 1965. Maar waarschijnlijk ook: pleger van plagiaat, 'volgraag een marionet', een man die de rol van schrijver vertolkt om positie te verwerven.

Tegenover deze dubieuze figuur plaats Verhulst Anton Cherkezov, een fictief beloftevol Bulgaars schrijver, die in het jaar 1963 te horen krijgt dat hij maar beter zijn ambities opbergt. De uitnodiging voor het strafkamp ligt al klaar.

Deze gebeurtenis zal het leven van Anton én zijn vrouw, de vrijgevochten Liliya, hartgrondig verpesten. Zodanig dat Liliya symbolisch wraak neemt: ze gebruikt uitsluitend de werken van Sjolochov als wc-papier. En Anton kweekt duiven, enkel en alleen opdat ze de standbeelden in de stad zouden onderschijten.

Grote boodschap

Waarom koos Verhulst voor Bulgarije als locatie, en niet eender welk ander Oostblokland? En waarom focust de auteur al zijn aandacht op Liliya's uitbundige seksleven en niet op Anton zelf? Beide beslissingen hebben iets willekeurigs, waardoor de personages van bij het begin op gespannen voet staan met de grote boodschap die Verhulst kwijt wil.

Verhulst onderscheidt twee soorten schrijvers: degene die hun eigen weg volgen (en daarvoor onder het communisme streng werden bestraft) en degene voor wie de literatuur slechts een manier is om symbolische macht en/of rijkdom te verwerven.

Dat is geen schokkende stelling. Integendeel: je zult heel diep, tot in de onderste regionen van de PVDA moeten tasten, voordat je iemand vindt die de cultuurpolitiek-met-strafkampen van de USSR wenst te verdedigen.

Onvermijdelijk maak je daardoor in gedachten de vertaling naar het heden. Wie zijn vandaag de echte schrijvers? En aan welk 'partijapparaat' zweren de anderen trouw?

Is vandaag entertainment het partijapparaat van de literatuur? De ijzeren wetten van de commercie die decreteren dat je regelmatig publiceert om in de spotlights te blijven, dat je je privéleven uitvent, dat je de lezer niet vermoeit met tegendraadse opinies maar amuseert met talige en andere humor?

Diepgaander denkwerk

Ik suggereer hiermee nadrukkelijk niet dat Het leven gezien van beneden vlak amusement is. Verhulst hakt zijn verhaal (dat makkelijk een oerklassieke historische roman kon worden) in korte hoofdstukken die heen en weer zappen tussen personages en tijdvakken, in- en uitzoomend tussen momentopnames en vogelperspectief. Daardoor kan humor bruusk omslaan in drama; het maakt het boek onvoorspelbaar en spannend.

Al zullen er ook lezers zijn die zeggen dat Verhulst zijn materiaal niet onder controle heeft, zoals kan blijken uit de laatste hoofdstukken, waarin een stagnerend verhaal opeens weer in gang wordt geschopt met een stortvloed aan nieuwe invallen: de duivenstrontguerrilla, een uit het niets opduikende broer, het op- en meteen weer afvoeren van een manuscript… Déze lezer heeft daar geen problemen mee. Het cynisme, de platte humor (het is een kwestie van tijd voor Verhulst een boek schrijft vanuit het perspectief van een anus, het leven dit keer écht 'gezien van beneden') en een zekere grilligheid in de structuur van zijn boeken: het zijn dingen die de Verhulst-lezer intussen kent en apprecieert. En wie dat niet kan, leest hem niet.

Als de auteur hier tekortschiet, dan is dat omdat hij weigert zijn verhaal over de relatie tussen cultuur en politiek naar het heden te trekken. Daardoor blijft het steken op het niveau van 'weet je wel wat die stoute communisten deden?' Nooit meer strafkampen en Sjolochov! Applaus voor het vrije woord!

De geschiedenis herhaalt zich echter niet letterlijk. En van Dimitri Verhulst, die volgens zijn uitgeverij 'behoort (…) tot de grote Europese schrijvers', mogen we diepgaander denkwerk eisen. Om in stijl te blijven: denkwerk tot helemaal in de bilnaad van het probleem.

Atlas Contact, 158 blz., 19,99 € (e-boek 14,99 €).

Ons oordeel:

onvoorspelbaar en spannend, al mogen we van Verhulst diepgaander denkwerk eisen.

De auteur:

is bekend van onder meer 'De helaasheid der dingen' (2006) en 'Godverdomse dagen op een godverdomse bol' (2008).

Het boek:

plaatst twee schrijvers tegenover elkaar: een partijmarionet en een idealist die onder druk staat van het partijapparaat.

Verberg tekst

In 1974 gooide Alexander Solzjenitsin vanuit Zürich een gigantische knuppel in het Sovjet-Russische literaire hoenderhok. De stille Don , het vierdelige realistische meesterwerk waarvoor Michail Sjolochov negen jaar eerder de Nobelprijs kreeg, had hij niet zelf geschreven, beweerde de dissidente auteur. Het was van Fedor Krjoekov, een ‘witte’ schrijver die in 1920 in een bolsjewistisch gevangenkamp aan tyfus was gestorven. Sjolochov, altijd al iemand die tegen de schouders van de macht had aangeschurkt, had het manuscript bemachtigd en er zijn eigen naam boven gezet. Die Michail Sjolochov speelt een grote rol in Het leven gezien van beneden , de nieuwe roman van Dimitri Verhulst, maar niet de hoofdrol. Die is weggelegd voor Liliya, een Bulgaarse die letterlijk haar kont afveegt met De stille Don .

Ooit was ze gelukkig getrouwd met de beloftevolle toneelschrijver Anton Cherkov, tot die Wat de schapen wel nog weten op scène bracht, een stuk waarin dieren de hoofdrol speelden en dat door de censor al na één voorstelling werd afgevoerd. Toen verdween het geluk uit haar huwelijk en Anton achter de tralies. Eens weer vrij werd hij tot journalist gebombardeerd, waardoor hij al zijn vrienden verloor. Pas echt vernederend was de opdracht om een verslag te schrijven van Sjolochovs bezoek aan Stockholm. Mettertijd raakte hij aan de drank en vervreemdde hij van Liliya, die er een reeks minnaars op na begon te houden. Nee, dan had die Nobelprijswinnaar het toch beter getroffen. Die werd zelfs door Chroesjtsjov uitgenodigd om mee naar Amerika te reizen, waar ze een paar zwarte callgirls op hun hotelkamer uitnodigden en het paar schoenen kochten waarmee de Sovjetleider tijdens een vergadering van de VN-Veiligheidsraad op tafel zou kloppen.

Verhulst vertelt zijn verhaal in korte hoofdstukken en dartelt daarbij vrolijk heen en weer door de tijd. Aanvankelijk weet je niet zo goed waarom hij voor die vorm gekozen heeft, maar al gauw wordt het duidelijk: om te verhullen hoe flinterdun zijn verhaaltje wel is. Een paar verdwaalde raketten die op Sofia vallen, kunnen dat niet goedmaken, net zomin als een aardbeving in de Karpaten die al evenmin iets met de plot te maken heeft. Dat hij dit verhaaltje ook nog eens aan de actualiteit probeert te koppelen door in een paragraaf of twee de val van de muur te koppelen aan het optrekken van muren tegen de vluchtelingenstroom is bovendien gratuit en tendentieus.

En dan hebben we het nog niet gehad over de soms ronduit flauwe humor waarin dit boekje grossiert. Dat de werknemers in de Sovjet-Unie deden alsof ze werkten en de werkgevers deden alsof ze hen daarvoor betaalden is echt al een hele ouwe. En weet u waarom een Lada kopen geen goed idee was? Omdat de handleiding de uurroosters van trein en bus vermeldde. Oké, er staan betere in, zoals die over de oude Brezjnev die tijdens de opening van de Olympische Spelen in Moskou de ringen begon voor te lezen, maar moet literatuur niet meer zijn dan een moppentrommel?

Natuurlijk, en daarin faalt Het leven gezien van beneden volstrekt. Dit is geen literatuur, dit is lectuur – toiletlectuur zelfs. Psychologische diepgang en geloofwaardigheid? Nul. Intellectuele uitdaging? Nul. Spanning? Nul. Stilistische bravoure? Wel ja, als je pagina na pagina op diezelfde spijker zitten slaan bravoure wilt noemen: een halfje dan. Wanneer je een goed boek gelezen hebt, zet je dat in de kast, met het idee dat je het nog weleens opnieuw zou willen lezen – ook al is de kans klein dat je dat werkelijk zult doen. Verhulsts nieuwe roman zien we daar niet meteen belanden.

*

Atlas Contact, 158 blz., € 19,99.

Verberg tekst

Lilya, een oude Bulgaarse dame, heeft zo haar eigen manier om in opstand te komen tegen regimes en doctrines die haar niet zinnen. Op 71-jarige leeftijd blikt zij terug op haar leven. Per hoofdstuk verspringend in tijd van 1943 tot 2015. Ze was getrouwd met een begenadigd schrijver die werd vermalen door het politieke systeem. Haar verzet bestaat onder andere door haar gat af te vegen met het werk van de Russische Nobelprijswinnaar Sjolochov. Verhulst (1972) heeft het vermogen een schrijnend gegeven luchtig op te schrijven. Het betekent ook dat er een zekere afstand blijft bestaan tussen de lezer en het verhaal. Niet het beste boek van Verhulst, maar liefhebbers van zijn werk zullen niet teleurgesteld worden.